Sztabin

Początkowo w tym miejscu istniało uroczysko leśne o nazwie Osinki w ramach Puszczy Krasnoborskiej. W ostatnich latach XVI wieku Adam Iwanowicz Chreptowicz założył tutaj niewielką wioskę zwaną również Osinkami, liczyła wtedy 10 włók ziemi uprawnej.[1] Obok wsi w kierunku wschodnim powstał folwark popa unickiego, liczył 2 włóki obszaru, zwano go Popowszczyzną. Powstała tutaj bowiem niewielka cerkiew unicka, jednak w miarę postępów polonizacyjnych w połowie XVII wieku zamienioną ją na kaplicę rzymskokatolicką.[2]

Osinki początkowo były niewielką wioską. Chreptowicze w XVI wieku skupiali się głównie na rozwoju Krasnegoboru fundując tam parafię, lecz to Osinki wkrótce stały się główną osadą dóbr krasnoborskich, zadecydowało o tym centralne położenie w majątku Chreptowiczów oraz bliskość ruchliwego traktu[3].

Chreptowicze postanowili uczynić z Osinek miasto, chociaż brak jest dokumentów królewskich czy prywatnych o ustanowieniu tej miejscowości miastem. Już w 1627 roku Chreptowicze nazywali Osinki miastem i traktowali mieszkańców miejscowości jako mieszczan. Chodziło o sprawy prestiżowe, każdy bogatszy szlachcic chciał mieć w swoim majątku chociaż miasteczko.[4]

Obszar dzisiejszej gminy Sztabin doznał w swojej historii wielu nieszczęść. Pierwszym była zaraza w 1627 roku. Większa część mieszkańców dóbr Krasnybór wymarła[5].

Miasteczko Osinki powstało w trudnym czasie XVII wieku, gdy miasta rozwijały się słabo na skutek ciężkiej sytuacji gospodarczej oraz licznych wojen. Notowano tu jednak kilku rzemieślników, w 1667 roku naliczono zaledwie 4 mieszczan (rzemieślników) oraz grupę chłopów. Rozwojowi miasta nie sprzyjała też konkurencja miasta Sucha Wola, powstałego w końcu XVII stulecia.[6] Z tego okresu znamy nazwiska mieszczan i chłopów z tej miejscowości. Mieszczanami byli: Bartosz Kruszewski,Marciej Turel, Andrzej Hojman i Adam Rudzia. Chłopami: Huczko, Hylicki  i Kulikowski.[7]

Osinki były przez wiele następnych lat niewielkim ośrodkiem miejskim, wojny z pierwszych lat XVIII wieku nie sprzyjały rozwojowi. W latach 1710-1711 na terenie obecnego powiatu augustowskiego i sejneńsiego szalała zaraza, która spowodowała śmierć wielu mieszkańców. Niektóre wsie w tej okolicy straciły ponad 80% stanu sprzed zarazy.[8] Impuls do rozwoju dała dopiero działalność oświeconego i nowoczesnego Joachima Chreptowicza. To za jego czasów wiele się tutaj zmieniło. Przede wszystkim zmieniono nazwę z Osinki na Sztabin, ta nowa nazwa bierze początek od przemysłowych aspiracji Chreptowicza lub jest pozostałością dawnego nazewnictwa jeszcze z czasów Jaćwingów.[9] W 1761 roku zapisano po raz pierwszy Sztabin civitas. Z tego okresu pochodzą też dane o wymierzeniu rynku, pobudowania kościoła. Niedługo później zamieszkali tutaj również Żydzi.[10]

W końcu XVIII wieku w Sztabinie powstała rudnia przerabiająca rudy żelaza. Na mapach z 1795 roku zaznaczono jej istnienie. Wspomina się ją jeszcze w 1808 roku. Jednak nie była to główna gałąź dochodów mieszkańców osady. W 1789 roku w Sztabinie mieszkało 115 chrześcijan i 58 Żydów. Na Przedmieściu Sztabińskim 68 osób. W sumie notowano ówcześnie 50 dymów i 241 osób. Według danych pruskich z 1800 roku istniało tutaj 55 dymów i 272 mieszkańców. Istniało wiele zakładów rzemieślniczych, notowano: 5 krawców, 4 szewców, 3 garncarzy, 2 garbarzy, 2 piekarzy, 1 kuśnierza, 1 stolarza, 1 łaziebnika, 1 cieślę. Nie było wśród nich rzemieślników związanych z hutnictwem, zatem hutnictwo nie odgrywało wielkiej roli[11].

W 1795 roku upadła I Rzeczpospolita, tutaj weszły wojska pruskie i na zajętych w trzecim rozbiorze ziemiach utworzyli Prusy Nowowschodnie. Obszar ten podzielony był na dwie kamery (departamenty) białostocki i płocki, okolice Sztabina znalazły się w kamerze białostockiej.

W latach 1806-1807 Prusy i Rosja doznały licznych klęsk w wojnie z Napoleonem.
W wyniku wojny powstało Księstwo Warszawskie wraz z ziemią obecnej gminy. Sztabin należał odtąd do departamentu łomżyńskiego i powiatu biebrzańskiego. Lata 1806-1813 to czas wojen i kryzysu gospodarczego, nie sprzyjało to rozwojowi miasteczka. W wyniku klęski Napoleona i dominacji Rosji powstało Królestwo Polskie pod berłem cara.

W 1819 roku właścicielem dóbr sztabińskich został Karol Brzostowski. Osiadł we dworze w Cisowie i zajął się podnoszeniem gospodarki dóbr oraz załatwieniem licznych zobowiązań majątkowych.[12] Jak sam wspomina, stan majątku był opłakany. On sam żył początkowo w wielkiej biedzie, jednak był człowiekiem niezwykle zdeterminowanym i zdolnym.[13] Wkrótce, dzięki jego przedsiębiorczości, powstało w tej okolicy wiele zakładów przemysłowych. Brzostowski dbał też o swoich poddanych rozwijając oświatę i wszelką pomoc.

Według danych z 1827 roku zawartych w Tabelli Miast i Wsi Królestwa Polskiego Sztabin nie miał statusu miasta, istniały tu 63 domy z 447 mieszkańcami[14].

Sztabin był głównym centrum rzemieślniczym dóbr sztabińskich. W tych dobrach istniało wiele zakładów przemysłowych, jednak jedynym skupiskiem rzemieślniczym była właśnie ta miejscowość.

W XIX wieku Sztabin stał się miejscem osadnictwa żydowskiego, co jeszcze bardziej podkreślało miejski charakter osady. W 1821 roku notowano już ponad 200 Żydów w Sztabinie. W następnych latach liczba ta wrastała. W 1891 roku w Sztabinie mieszkało 1420 osób w tym 946 Żydów. Ludność ta trudniła się głównie handlem i drobnymi usługami. Żydzi mieli tutaj własną bożnicę.[15]

Obszerny opis miejscowości Sztabin zamieścił Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z 1892 roku, czytamy w nim: Sztabin alias Krasnybór, też Sztabin Kościelny, wieś i dobra nad rzeką Biebrzą, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybór, leżą na samej granicy guberni grodzieńskiej, odległość 49 wiorst od Suwałk, 16 wiorst od Augustowa, 49 wiorst od Grodna, przy trakcie bitym z Augustowa do Grodna. Rzeka Biebrza od Sztabina zaczyna by ć spławną. Wieś posiada kościół katolicki drewniany (filia Krasnegoboru) 134 domy, 1 181 mieszkańców.[16]

W 1895 roku powstała samodzielna parafia sztabińska, poprzednio była filią parafii krasnoborskiej. W latach 1905-1910 wzniesiono tutaj obecny kościół przy pomocy Fundacji Sztabińskiej. Mimo zniszczeń kościoła w czasie I i II wojny światowej został on odbudowany i istnieje do dziś.[17]

W 1905 roku również gmina Sztabin została objęta wrzeniem rewolucyjno-narodowym. Uchwalono zapisywanie urzędowych dokumentów w języku polskim, również nauczanie miało odbywać się po polsku. Jednak władze szybko rozprawiły się z tą rewolucją i nastąpiły aresztowania.[18]

W 1914 roku wybuchła I wojna światowa, w rok później pod Sztabinem rozegrała się krwawa bitwa wojsk rosyjskich i niemieckich, w lutym 1915 roku przez kilkanaście dni trwała bitwa, która doprowadziła do wielkich zniszczeń w Sztabinie. Niemcy próbowali sforsować Biebrzę. Dopiero latem tego roku Rosjanie zostali ostatecznie wyparci[19]. W latach 1915-1919 trwała twarda wojskowa okupacja niemiecka. Niemcy rabowali i niszczyli. Przeciwstawiała się temu konspiracyjna Polska Organizacja Wojskowa, która w gminie Sztabin liczyła około 135 osób[20].

Po wycofaniu się Niemców w 1919 roku nie nastał jeszcze czas pokoju. Do tych terenów roszczenia zgłaszali Litwini, chociaż spisy ludności z tego okresu nie wykazują wcale mieszkających tu Litwinów. Dodatkowo w lipcu 1920 roku rozpoczęła odwrót Armia Polska przed nacierającymi wojskami bolszewickimi. Na krótko w pierwszej połowie sierpnia zainstalowała się tutaj władza radziecka, organizowano wiece agitacyjne, nastąpiły grabieże i morderstwa[21]. Gdy wojska bolszewickie doznały pogromu pod Warszawą, sytuację wykorzystali Litwini i zajęli ziemię Suwalszczyzny aż po Sztabin i Biebrzę. Na szczęście Litwini wobec wojsk polskich wycofali się po drobnych utarczkach. Od jesieni 1920 roku okolice Sztabina weszły w skład państwa polskiego w ramach powiatu augustowskiego i województwa białostockiego.

Już w 1919 roku odbyły się pierwsze wybory wójta gminy, wygrał je Remel z Huty Sztabińskiej – jednak został on wkrótce usunięty przez starostę za liczne nadużycia. Kolejni wójtowie nie zagrzali długo miejsca, dopiero czwarty wójt, Jan Bernatowicz z Kunichy wybrany w 1926 roku został wójtem na dłużej.[22]

W okresie międzywojennym Sztabin miał status osady miejskiej, przysługującej dawnym ośrodkom miejskim. Osada miejska Sztabin liczyła w 1921 roku 83 domy i 500 mieszkańców, wśród nich 62 Żydów i 1 prawosławnego. Jednak wszyscy podali narodowość polską[23]. W latach 1927-1939 trwały w Sztabinie prace komisji komasacyjnej.[24]

W 1922 roku założono tutaj jednoklasową szkołę powszechną z liczbą 63 uczniów.
W rok później uczyło się już 83 dzieci. Od 1930 roku szkoła miała status szkoły trzyklasowej, a od 1938 4 klasowej. Przed samą II wojną światową uczyło się tu ponad 250 uczniów. Grono nauczycielskie tworzyli: Maria Knysz, Marian Kielski, Kazimiera Wilkówna, Gabriela Misiewiczówna, Jadwiga Przybyszewska[25].

W okresie międzywojennym Sztabin był największą miejscowością w gminie Sztabin, podobnie jak przed wiekami stanowił centrum handlowo-usługowe. Księga Adresowa Polski z 1929 roku przekazuje, że tylko tutaj prowadzono działalność gospodarczą na obszarze gminy. Aptekę prowadził Skowroński, felczerem był P. Kochanowski, sklep bławatny S. Ostrowski, budownictwem zajmował się Sobotko. Ciesielstwem również zajmował się Sobotko. Zakład fryzjerski prowadził Bernatowicz, garncarzem był W. Wincewicz. Istniało w Sztabinie wiele sklepów z artykułami kolonialnymi: J. Konarzewskiego, A. Łaspisa, J. Pietrojała i J. Stefanowicza. Zakłady kowalskie prowadzili Starożyński i Chackel. Krawcem był Ch. Miedliński. Istniała nawet księgarnia G. Skowrońskiego. Było trzech murarzy: I. Dochód, W. Karecki i P. Sadowski. Sklep z nasionami prowadził Piotr Sadowski. Istniała też filia warszawskiej firmy C. Ulricha zajmującej się nasionami, nawozami i chemią gospodarczą. Olejarnie w Sztabinie prowadził W. Pigiel, piekarnię Z. Siebiedziński. Istniały aż trzy piwiarnie: J. Gorlewskiego, Kazimierza Kaczana i L. Stefanowicza. Zakłady rzeźnicze prowadzili: E. Marecki, L. Stefanowicz. Stolarzem był P. Korny, szewcem S. Andruszkiewicz. Notowano dwa wiatraki: Cz. Śluzińskiego i W. Tomaszewskiego. Wyszynkiem trunków trudnił się M. Łazarski, ten sam prowadził zajazd. Sklepy żelazne należały do P. Rółkowskiego i J. Kupińskiego.[26]

Sztabin na mapie z 1930 roku. Była to całkiem spora miejscowość, siedziba gminy, znajdowała się tutaj siedziba poczty, telegrafu, był telefon. Przede wszystkim był to dość duży ośrodek rzemieślniczo-handlowo-usługowy. Na powyższej mapie zaznaczono dwa wiatraki; na zachodnim i północnym krańcu miejscowości.

[1] Wiśniewski J, Dzieje osadnictwa...., s. 157.

[2] Ryżewski G, Dzieje...,. s. 31.

[3] Tamże, s. 122.

[4] Wiśniewski J, Dzieje .....,s. 202

[5] Ryżewski G, Dzieje..., s. 38.

[6] Tamże, s. 202.

[7] Ryżewski G, Dzieje...,. s. 123.

[8] Ryżewski G, Dzieje..., s. 38.

[9] Tamże, s. 124-125.

[10] Ryżewski G, Dzieje...,. s. 125.

[11] Wiśniewski J, Dzieje osadnictwa...., s. 245.

[12] Ryżewski G, Dzieje...,. s. 143.

[13] Tamże, s. 145.

[14] Tabella..... ,tom II, s. 226.

[15] Ryżewski G, Dzieje...,. s. 127-128.

[16] Słownik Geograficzny...., tom XII, s. 47.

[17] Ryżewski G, Dzieje......, s. 199.

[18] Ryżewski G, Dzieje...., s. 192.

[19] Ryżewski G, Dzieje...., s. 201-202.

[20] Tamże, s. 204.

[21] Ryżewski G, Dzieje,....., s. 207.

[22] Tamże, s. 218.

[23] Skorowidz miejscowości...., s. 7.

[24] 63/33/0/65 [...]scalenie gruntów wsi Sztabin gminy Sztabin [..., korespondencja, protokoły, wykazy uczestników scalenia, opisy obszaru, projekt podziału wspólnot, orzeczenia, wykazy stanu posiadania, kwestioariusze szczegółowe, deklaracje] 1927-1933, 1939; 1927-1939

[25] Jemielity W, Szkoły powszechne...., s. 21.

[26] Księga Adresowa......, s. 157-158.