Jastrzębna Pierwsza

Jastrzębna położona była na ziemiach należących do króla polskiego w ramach Puszczy Perstuńskiej. W latach 1685-1715 tą Puszczą zarządzali kameduli z klasztoru wigierskiego. Zakonnicy intensywnie rozwijali gospodarkę puszczańską, założyli między innymi osadę zwaną Budą Swiergutowo (lub Świerzbutowo), która była zamieszkała przez robotników leśnych[1].

W 1715 roku większość Puszczy Perstuńskiej wróciła pod zarząd królewski w ramach królewskiej Ekonomii Grodzieńskiej. Były to czasy Augusta II Sasa, który nadawał Ekonomię w kilkuletnie dzierżawy głównie Sasom. Poszczególne folwarki, wsie i obszary leśne dzierżawili różni dygnitarze sascy, czasem zakładali nowe osady i folwarki. Właśnie w tensposób powstała wieś i folwark Jastrzębna w miejscu dawnej Budy Świergutowo. Trudno ustalić dokładny czas powstania, Jastrzębna jest notowana od 1744 roku[2], zatem powstała między 1715 a rokiem 1744.

Jastrzębna, wraz z wsią Hruskie, w ramach dóbr królewskich stanowiła oddzielną dzierżawę, dzierżawioną przez różnych szlachciców. W latach osiemdziesiątych XVIII wieku dzierżawił Jastrzębnę Olzerowicz, następnie Wołkowicki, potem Bouffal i Rohrom. Mimo częstych zmian dzierżawców Jastrzębna wyrosła na jedną z większych osad w okolicy. Według danych z 1789 roku notowano we wsi 52 dymy gruntowe, czyli tyleż samodzielnych gospodarzy, 13 dymów ogrodniczych, czyli uboższych chłopów z mniejszymi nadziałami ziemi, były też 3 rodziny chałupników, w sumie mieszkało we wsi 313 osób. Miejscowy folwark zamieszkiwała na stałe 1 rodzina z 8 osobami[3]. Obok folwarku znajdował się dwór.

Po upadku Rzeczpospolitej Jastrzębna nadal stanowiła dobra rządowe, które były dzierżawione. W pierwszej połowie XIX wieku wieś Jastrzębna stanowiĜa nadal jedną z największych wsi w tej okolicy. Widać to dokładnie na mapie z tego okresu, gdzie zaznaczono bardzo obszernie zabudowania wsi. Co ciekawe, według mapy osadnictwo rozwijało się głównie wokół dawnego folwarku nad rzeczką Jastrzębianką, inaczej niż współcześnie. W XIX wieku nie było jeszcze podziału wsi na dwie części. W 1827 roku nazwę zapisano jako Jastrzębno, w tym czasie notowano tu 69 domów i 404 mieszkańców[4], zatem była to już bardzo duża miejscowość.

W latach trzydziestych XIX stulecia dzierżawcą miejscowego folwarku była pani Lubowidzka. Według przekazów gościł w miejscowym dworze emisariusz powstańczy Ignacy Domeyko, przyjaciel Adama Mickiewicza[5].

W roku 1829 po raz pierwszy wspomina się o szkole parafialnej w tej miejscowości. Szkoła w następnych latach upadła.[6]

Jastrzębna na mapie Królestwa Polskiego z 1839 roku (skala 1: 126 000)

Jastrzębna należała do dóbr rządowych Łabno, z których w 1836 roku wyłączono część wsi i przekazano w zarząd Rosjaninowi Aleksandrowi Swieczynowi, jako majorat, wraz z Jastrzębną. Ten majątek nie mógł był dzielony na mniejsze i przekazywany był spadkobiercom jako całość.

W 1864 roku nastąpiły duże zmiany w Jastrzębnej. Ziemia została uwłaszczona między mieszkańców, wieś włączono do gminy Kurjanka, jednak w kilka lat później wydzielono z niej gminę Petropawłowsk (później Lipsk), do której włączono Jastrzębną. Miejscowy folwark nadal stanowił własność rosyjską i po upadku powstania styczniowego należał do generała Cwikonowa „zasłużonego” w tłumieniu powstania styczniowego. Jednak dostojnicy Rosyjscy, którzy posiadali dobra jastrzębskie, rzadko tu zaglądali i wydzierżawiali je Polakom.

Według opisu wsi z końca XIX wieku (rok 1882) Jastrzębna to, wieś i folwark, donacya, powiat augustowski, gmina Petropawłowska, parafia Lipsk. Leży na wzgórzach ponad błotami rzeki Biebrzy, na lewo od drogi z Rajgrodu do Lipska, o 10 wiorst od ostatniego a 21 wiorst od Augustowa. Wieś Jastrzębna liczy 100 domów, 760 mieszkańców, folwark zaś 7 domów, 69 mieszkańców[7].

Na przełomie XIX i XX wieku wieś rozrastała się coraz bardziej i wyodrębniły się wtedy dwie części; Jastrzębna Pierwsza i Druga, zapewne Pierwsza jest miejscem pierwotnego osadnictwa w tej okolicy. W pierwszej połowie XX wieku miejscowy folwark stanowił nadal własność rządową lub rosyjską, przed I wojną światową mieszkał tu niejaki Ejsmont[8]. Po odrodzeniu się Rzeczpospolitej majątek został przejęty przez państwo, nadal był dzierżawiony, ale też stopniowo parcelowany (patrz Kolonia Jastrzębiańskie Drugie). Początkowo majątek liczył 336 ha i następnie się zmniejszał. Według Księgi Adresowej Polski z 1929 roku dzierżawcą był Zygmunt Bojnowski[9]. Innymi dzierżawcami byli: Podhorodyński, Bogdan Świętkowski i pułkownik Bzowski, przed II wojną dzierżawił go Czesław Wojewnik z Lebiedzina.

Jastrzębna I liczyła w 1921 roku 43 domy i 7 innych budynków mieszkalnych oraz 280 mieszkańców. Folwark Jastrzębna liczył w tym czasie 3 domy i 55 mieszkańców[10].
W okresie międzywojennym istniał tutaj zakład kowalski F. Arcimowicza i sklep tytoniowy J. Granackiego[11].

W tej miejscowości istniała też szkoła powszechna, jest notowana już od 1921 roku. Na początku chodziło do niej 90 dzieci, jednak rok później tylko 57 dzieci. Szkoła istniała do lat trzydziestych XX wieku, od 1923 roku była to już szkoła dwuklasowa. Uczyli tutaj Józefa Dobrowolska, Aniela Krysowata i J. Dobrowolska[12].

Majątkowo Kolonie (część wsi Jastrzębna Pierwsza)

Po I wojnie światowej miejscowy majątek ziemski należał do Skarbu Państwa.
W latach 1923-1937 był on parcelowany na mniejsze działki, powstawały nowe domy. Powstałe w ten sposób osady zwano koloniami. Mapa z 1929 roku informuje o istnieniu miejscowości Kolonia Jastrzębna złożonej z kilku domów.

[1] Wiśniewski J, Dzieje osadnictwa...., s. 248.

[2] Wiśniewski J, Dzieje osadnictwa...., s. 248.

[3] Ryżewski G, Dzieje....., s. 119.

[4] Tabella...., tom I, s. 176.

[5] Ryżewski G, Dzieje....., s. 119.

[6] Jemielity W, Parafialne szkoły elementarne w guberni augustowskiej (1815-1848), [w:] Rocznik Białostocki, tom XII

[7] Słownik Geograficzny.... ,tom III, s. 504.

[8] Ryżewski G, Dzieje...., s. 120.

[9] Księga Adresowa......,s. 134.

[10] Skorowidz miejscowości...., s. 5.

[11] Księga Adresowa......,s. 134.

[12] Jemieliy W, Szkoły powszechne......, s. 19.